بته جقه
یکی از مهمترین جلوه‌های هنرهای مختلف، نمادها و نشانه‌های به کار رفته در آن است. نشانه‌هایی که نه فقط نمایان‌گر ذوق و حس زیبایی‌شناسی هنرمندان هستند، بلکه ریشه‌های عمیقی در باورها، آئین‌ها و اسطوره‌های هر مرز و بومی دارند.
هنر ایرانی نیز از این قاعده مستثنی نیست. نمادها و نشانه‌های به کار رفته در بسیاری از هنرهای ایرانی مشترک‌اند. نمادهایی که از دوران باستان تا امروز بر روی انواع مختلفی از هنرها، همچون کاشی‌کاری، نگارگری، معماری، صنایع دستی و دیگر هنرها به کار رفته‌اند.
هنر اصیل قالی‌بافی نیز از جمله همین هنرهاست. طرح و نقش‌های فرش‌های ایرانی زبان‌زد تمام کره خاکی‌ست. به طوری که در تمام جهان فرش دستباف را با پسوند ایرانی می‌شناسند. طرح‌های این قالی‌ها سرشار از نمادها و نشانه‌هایی‌ست که هر یک به تنهایی اسراری در خود نهفته دارند.
یکی از مهمترین و پرکاربردترین این نمادها، بته جقه است. نقش‌مایه‌ای که قدمتی ده هزار ساله دارد و در آثار به جا مانده از هشت هزار سال قبل از میلاد، تا طغراهای سلاطین عثمانی و پارچه‌های کشمیری و قالی‌های امروزی، همواره به چشم آمده است.
بته جقه نقشی است که در تاریخ هنرهای سنتی ایرانی همواره کاربرد داشته و در تزئین انواع صنایع دستی به ویژه ترمه دوزی، قلمکاری، قالی و گلیم، کاشی، سفال، شال‌بافی، نساجی، خاتم‌کاری، زربافی و غیره نقش مهمی داشته است.
در لغت‌نامه دهخدا اشاره شده بته جقه از پر پرندگان ساخته شده است و بر بالای پیش کلاه پادشاهان ایران نصب می‌شده. همچنین گفته شده: بته جقه تصویر کوچک شده سرو سرافکنده است که نشان راستی و تواضع ایران و ایرانیان است. در فرهنگ عمید نیز آمده است : بته جقه نوعی نقش، به شکل سرو خمیده که بر روی پارچه، فرش و مانند آن به کار می‌رود.
طرح بته جقه
طرح اصلی بته جقه گردش پاره‌خطی است که در نقطه آغاز کمی خمیده است. این نقش از یک سر باریک و در نقطه میانی شکم‌دار است. گفته می‌شود بته جقه در حقیقت تقسیمی مساوی و در عین حال زیبا از دایره است که نمادی از چهارفصل را ایجاد نموده است.
ریشه معنایی بته جقه
در مورد معنای نمادین و اسطوره‌ای بته جقه بسیار سخن به میان آمده است. از مهمترین آنها می‌توان به این نظریه‌ها اشاره نمود:
1- برگرفته از شکل درخت سرو است که نماد ایزد مهر است و نشانه‌ای از ایستادگی و مقاومت و همچنین آزادگی است و خمیدگی آن نشان از فروتنی مردمان ایران است.
2- برگرفته از شکل پر هما، پرنده اقبال و یا سیمرغ، پرنده خورشیدی است.
3- برگرفته از آئین مهرپرستی در ایران باستان است و در نتیجه نمادی‌ست از فره ایزدی و نشانی از بهرام، ایزد پیروزی.
در ایران باستان این نگاره بر روی لباس‌ها و پوشش‌ها نقش می‌بسته تا فرد با پوشیدن آن لباس و یا کلاه ایزد مهر را در تمام لحظات همراه خود داشته باشد. از همین روست که نگاره بته جقه به عنوان یک نماد مهم زینت‌بخش تاج شاهان بوده است. از طرفی با توجه به اهمیت و قداست اسطوره‌ای آن، به نظر می‌رسد تاج شاهان، جایگاه رفیعی برای این نقش بوده است.
البته تعابیر دیگری نیز برای بته جقه در نظر گرفته شده است. به عنوان مثال بعضی اصل و منشا آن را به آتش مقدس، بادام، قطره باران، نخل، کاج، گلابی و همچنین به کیسه چرمی، به شکل باسمه‌ای مشت بسته تشبیه کرده‌اند.
انواع بته جقه
بته جقه انواع مختلفی دارد که هر کدام آنها طرح و معنا و پیشینه خاص خود را دارند. از جمله مشهورترین آنها می‌توان به بته هشت‌پر یا کردستانی، میری، قهر و آشتی، خرقه‌ای، کاجی، قلمکار، بادامی، شاخ گوزنی و مادر و بچه اشاره نمود. برخی از مهمترین آنها به شرح زیر می‌باشند:
کردستانی:
از نقش‌هایی که در قالی‌های کردی به کار می‌رود. قالی چهار گوش که به دور آن چهار جفت بته قرینه هم و در میان هر دو جفت بته، قابی دیگر نقش شده است. به نگاره هشت بته، بته کردستانی نیز می گویند. این نگاره در متن فرش به تکرار می‌شود و طرح هشت بته یا طرح کردستانی را تشکیل می‌دهد.
بته های مادر بچه:
نقش دو بته، یکی بزرگ و دیگری کوچک. بته کوچک در کنار و یا در درون بته بزرگ قرار می‌گیرد. اساس این طرح بته‌های مادر و بچه، همین نگاره هاست.
بته قهر و آشتی:
بته‌ها در قالی به طور معمول به صورتی نقش می‌کنند که جدا و در کنار هم در ردیف قرار گرفته و سرشان در یک سو باشد. گاهی برخلاف این شیوه هر دو ردیف را در جهتی مخالف هم نقش می‌کنند. بته‌هایی که به این ترتیب نقش می‌شود بته‌های قهر و آشتی نام دارند.
بته میری:
شمایلی کاج مانند دارند. این گونه بته را چون زمانی در نقش قالی‌هایی که در «سربند» بافته می‌شده و به نام «قالی میری» معروف بوده است به کار می‌برده‌اند، بته میری می‌نامند.
بته شاخ گوزن:
در این طرح، تنها ویژگی نگاره، در سر بته است که با پیچ و خم‌هایی همچون شاخ گوزن نقش می‌شود.
بته خرقه‌ای:
بته‌ای کاج مانند که به دلیل بزرگی شکل خود، بته خرقه نامیده می‌شود. برای تزیین درون بته خرقه، شاخه‌هایی پرگل به کار می‌برند. این بته، با بته‌های میری (بته میر) و ترمه‌ای (بته ترمه) هم‌شکل است.
برخی از انواع مختلف بته جقه، در متن و حاشیه قالی استفاده می‌شوند. مهمترین و پرکاربردترین آنها بته میری، بته قلمکار، بته کردستانی و بته خرقه ای هستند.
بته جقه و گسترش آن در غرب
گفته شده که در قرن هجده و نوزده میلادی، شرکت بریتانیایی هند شرقی که از طریق جاده ابریشم به تجارت بین هند و بریتانیای کبیر مشغول بوده، شال‌های کشمیری با طرح بته جقه را به اسکاتلند و انگلستان معرفی کرده که به تدریج مورد استقبال قرار گرفته و تبدیل به مد شده است.
اولین شهری که شروع به تقلید و تولید این طرح کرد، شهر پیسلی (paisley) در اسکاتلند بود. این شهر یکی از مراکز مهم تولید منسوجات در غرب بوده است و توانست دست به تولید انبوه پارچه با طرح شال‌های کشمیری بزند. طرح بته جقه که پیش از این در غرب با نام‌های کاج و مخروط شناخته می‌شد، از آن تاریخ به بعد نام paisley به خود گرفت و در حال حاضر نیز با همین نام شناخته می‌شود.
همانطور که ملاحظه فرمودید بته جقه، این طرح پرکاربرد در فرش‌های دستباف، ریشه‌هایی عمیقی در فرهنگ و سنت ما دارد و نمود آن را نه فقط بر روی قالی و گلیم، بلکه در تمام هنرها و صنایع دستی ایرانی می‌توان یافت.
همچنین بخوانید: خورجین و کاربردهای مدرن آن که شاید هرگز نمی دانستید