ویژگی‌ها و ساختار پشم گوسفند
پوشش بدنی گوسفند از پشم تشکیل شده است که به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین الیاف طبیعی شناخته می‌شود. ساختار این الیاف عمدتاً از پروتئین کراتین یا همان ماده‌ای که در موهای انسان نیز یافت می‌شود به همراه مقادیر اندکی کلسیم، سدیم و چربی تشکیل شده است. بسته به نژاد گوسفند، ضخامت الیاف پشم می‌تواند متغیر باشد و از ظریف تا درشت متنوع باشد.
وجود پروتئین‌ها در ساختار پشم، به آن خاصیت انعطاف‌پذیری و کشسانی قابل‌توجهی می‌بخشد. این ویژگی باعث می‌شود که الیاف پشمی تا حد زیادی کشیده شوند بدون آنکه پاره شوند یا فرم اولیه خود را از دست بدهند، که همین موضوع نقش مهمی در دوام و کارایی این ماده طبیعی دارد.
مراحل فرآوری و پشم چینی گوسفندان
به طور معمول بسیاری از مردم می‌دانند که پشم طبیعی از گوسفندان بدست می‌آید اما از اینکه چطور این ماده از بدن گوسفندان چیده شده و تبدیل به یک فرش زیبا می‌شود، اطلاع ندارند. باید بدانید که پس از چیده شدن، پشم یک فرآیند چند مرحله‌ای شامل شست و شوی صحیح، حلاجی، ریسیدن و رنگرزی را طی می‌کند تا آماده‌ی بافته شدن شود. اگرچه امروزه ماشین آلات صنعتی می‌توانند این فرآیند را سرعت ببخشند، اما هنوز هم بسیاری مراحل آن به روش سنتی انجام می‌شود.
در ابتدا، گوسفندان به سوله مخصوص یا محلی مناسب برای این کار منتقل می‌شوند. سپس، فرایند پشم‌چینی با استفاده از یک قیچی تیز یا ماشین پشم‌چین انجام می‌شود.
مراحل شستشوی پشم گوسفند
تمیز کردن اولیه: در ابتدا، ذرات درشت آلودگی با دست جدا شده و سپس از برس‌های مخصوص برای پاک‌سازی گرد و غبار، خارها و مواد زائد استفاده می‌شود. تکاندن پشم به حذف بهتر این ناخالصی‌ها کمک می‌کند.
شستشوی اولیه: پشم در تشت یا ظرف بزرگی از آب قرار داده می‌شود تا مواد باقی‌مانده جدا شده و روی آب شناور شوند. این فرایند چندین بار با تعویض آب تکرار می‌شود. ابتدا از آب سرد و در مراحل بعدی از آب گرم استفاده می‌شود.
شستشو با مواد شوینده: محلولی مخصوص با آب داغ ترکیب شده و پشم در آن قرار داده می‌شود. این محلول باید رقیق باشد تا از آسیب به الیاف جلوگیری شود.
پاک‌سازی نهایی: پشم در آب داغ مشت و مال داده می‌شود تا چربی‌ها بهتر حل شوند. سپس با چندین بار آب‌کشی در آب تمیز، مواد شوینده و آلودگی‌های باقی‌مانده حذف می‌شوند.
خشک کردن: پس از تخلیه آب اضافی روی یک سطح شیب‌دار، پشم روی طناب یا میله‌ای بلند پهن می‌شود تا جریان هوا به‌خوبی در بین الیاف جریان یابد. خشک کردن زیر نور آفتاب توصیه می‌شود.
بررسی نهایی و شانه‌زنی: پس از خشک شدن، پشم از نظر تمیزی بررسی شده و در صورت نیاز، مجدداً شسته می‌شود. در نهایت، با استفاده از برس‌های مخصوص، الیاف در جهت‌های مختلف شانه زده می‌شوند تا به حالتی یکدست و آماده پردازش برسند.
حلاجی (باز کردن الیاف)
پس از خشک شدن، الیاف پشم که به هم چسبیده‌اند باید باز شوند. این کار به دو روش انجام می‌شود:
روش سنتی: در گذشته، حلاج‌ها از وسیله‌ای به نام کمان حلاجی استفاده می‌کردند. با کشیدن زه این کمان و کوبیدن روی پشم، الیاف از هم جدا و سبک می‌شدند.
روش صنعتی: امروزه از دستگاه‌های مکانیکی مانند “درفش” یا “کاردینگ” استفاده می‌شود که پشم را شانه کرده و الیاف را باز می‌کنند.
آماده‌سازی برای ریسیدن
در نهایت، پشم آمادهٔ ریسیدن به نخ است و می‌توان آن را برای تولید نخ‌های قالی‌بافی، گلیم، جاجیم و سایر محصولات پشمی به کار برد.
روش‌های سنتی و صنعتی ریسیدن پشم
روش سنتی (ریسندگی با چرخ نخ‌ریسی یا دوک دستی)
دوک نخ‌ریسی (یا همان چرخ ریسندگی دستی) یکی از قدیمی‌ترین ابزارها برای تبدیل الیاف پشمی به نخ است. مراحل کار به این شکل است:
پیوند اولیه: ابتدا مقدار کمی از الیاف پشم را به سر دوک می‌بندند.
چرخاندن دوک: با چرخاندن دوک یا چرخ نخ‌ریسی، الیاف شروع به پیچیدن و تاب خوردن می‌کنند. این چرخش باعث می‌شود الیاف در هم تنیده و مقاوم‌تر شوند.
کشیدن و تنظیم ضخامت: همزمان با چرخاندن، الیاف را به‌آرامی می‌کشند تا نخ نازک و یکنواختی ایجاد شود. اگر این مرحله با مهارت انجام نشود، نخ ممکن است بیش از حد ضخیم یا نازک شود.
جمع‌آوری نخ ریسیده‌شده: پس از رسیدن به طول مناسب، نخ روی دوک پیچیده و جمع می‌شود.
این روش هنوز در بسیاری از مناطق عشایری و روستایی برای تولید نخ‌های دستباف مخصوص قالی، گلیم و پارچه‌های سنتی استفاده می‌شود.
روش صنعتی (ریسندگی ماشینی)
امروزه در کارخانجات ریسندگی، از دستگاه‌های پیشرفته‌ای استفاده می‌شود که فرآیند را سریع‌تر و یکنواخت‌تر می‌کنند. این دستگاه‌ها شامل چندین مرحله هستند:
کاردینگ (شانه‌زنی مکانیکی): پشم را کاملاً یکدست کرده و جهت الیاف را منظم می‌کند.
تاب‌دادن و نازک‌سازی: الیاف از طریق دستگاه‌های مکانیکی کشیده شده و به نخ‌هایی با ضخامت دلخواه تبدیل می‌شوند.
قرقره‌پیچی: در نهایت، نخ‌های تولیدشده روی قرقره‌های بزرگ پیچیده شده و آمادهٔ استفاده در بافت قالی یا پارچه می‌شوند.
تاب‌دادن نخ؛ راز استحکام آن
یکی از مهم‌ترین نکات در ریسیدن پشم، میزان تاب (Twist) نخ است. نخ‌هایی که برای قالی‌بافی استفاده می‌شوند، معمولاً تاب بیشتری دارند تا استحکام لازم را پیدا کنند و در برابر سایش مقاوم باشند. اگر تاب نخ کم باشد، نخ نرم‌تر و مناسب‌تر برای پارچه‌بافی خواهد بود.
تثبیت و آماده‌سازی نهایی
بعد از ریسیدن، نخ‌های پشمی ممکن است شسته و بخار داده شوند تا فرم بهتری پیدا کنند. همچنین، اگر قرار باشد نخ‌ها رنگ شوند، این مرحله بعد از ریسندگی انجام می‌شود.
رنگرزی پشم
رنگرزی پشم یک فرآیند دقیق و حساس است که به مهارت و دانش فنی نیاز دارد. این کار معمولاً با دو نوع مواد رتگزای طبیعی یا شیمیایی انجام می‌شود. در ادامه مراحل کلی رنگرزی پشم به روش سنتی (با رنگ‌های طبیعی) توضیح داده شده است:
۱. آماده‌سازی پشم
قبل از رنگرزی، پشم باید به‌خوبی شسته شود تا هرگونه چربی، گرد و غبار و ناخالصی‌ها از بین برود. این کار باعث جذب بهتر رنگ می‌شود. برای شستشو از آب گرم و صابون طبیعی (مانند صابون قلیایی ضعیف) استفاده می‌شود.
۲. دندانه دادن پشم
دندانه (Mordant) ماده‌ای است که به تثبیت رنگ بر روی الیاف کمک می‌کند.
برای رنگرزی طبیعی معمولاً از دندانه‌های معدنی مانند زاج سفید، سولفات مس، زاج سیاه و کروم استفاده می‌شود. پشم را در محلول دندانه قرار داده و چندین ساعت (معمولاً ۲۴ ساعت) در آن می‌خیسانند.
۳. تهیه رنگ طبیعی
رنگ‌های طبیعی از گیاهان، حشرات و مواد معدنی استخراج می‌شوند. برخی از رنگ‌های متداول:
روناس (برای رنگ قرمز)
نیل (برای رنگ آبی)
پوست گردو (برای رنگ قهوه‌ای)
اسپرک (برای رنگ زرد)
پوست انار (برای رنگ زرد مایل به قهوه‌ای)
قرمز دانه (کرمس) (برای رنگ قرمز خاص)
مواد رنگزا را در آب جوشانده و سپس صاف می‌کنند تا عصاره خالص به دست آید.
۴. رنگرزی پشم
پشم دندانه‌دار شده را در محلول رنگ قرار داده و به‌آرامی حرارت می‌دهند (معمولاً بین ۶۰ تا ۸۰ درجه سانتی‌گراد). مدت زمان رنگرزی بسته به نوع رنگ می‌تواند از یک ساعت تا چند ساعت متغیر باشد. در این مرحله، هم زدن مداوم ضروری است تا رنگ به‌طور یکنواخت جذب شود.
۵. تثبیت رنگ و شستشو
پس از رنگرزی، پشم را از حمام رنگ خارج کرده و با آب ولرم شستشو می‌دهند تا رنگ‌های اضافی پاک شود. سپس در سایه خشک می‌کنند تا از تغییر رنگ و آسیب به الیاف جلوگیری شود.
۶. خشک کردن و استفاده
پشم رنگ شده را به‌صورت طبیعی در محیطی خنک و سایه خشک می‌کنند تا رنگ ثابت بماند. پس از خشک شدن، پشم آماده استفاده در بافت فرش یا سایر صنایع دستی می‌شود.
نکات مهم:
- نوع دندانه و میزان آن بر روی طیف رنگی تأثیر می‌گذارد.
- میزان pH محلول رنگ بر شدت و نوع رنگ اثرگذار است.
- برای دستیابی به رنگ‌های ترکیبی می‌توان چند ماده رنگزا را با هم ترکیب کرد و یا پشم را در چند مرحله رنگرزی کرد.
پس از طی این مراحل، نخ‌ها به شکل گلوله یا کلاف درمی‌آیند و در اختیار بافندگان قرار می‌گیرند. هر رنگ و نوع نخ مطابق با نقشه فرش انتخاب شده و برای گره‌زنی در دار قالی آماده می‌شود.
نتیجه‌گیری
فرآیند آماده‌سازی پشم برای بافت فرش، یک چرخه منسجم و دقیق است که هر یک از این مراحل، تأثیر مستقیمی بر کیفیت، استحکام و زیبایی نخ‌های پشمی دارند. نخ پشمی (خامه) که به‌درستی آماده شده باشد، دارای رنگی ثابت، بافتی یکنواخت و استحکامی بالا است که در برابر عوامل محیطی مقاوم بوده و در طول زمان کیفیت خود را حفظ می‌کند.
در نهایت، کیفیت یک فرش دستباف از همان ابتدا، یعنی انتخاب و آماده‌سازی صحیح پشم، شکل می‌گیرد. توجه به این مراحل، رمز ماندگاری و درخشش یک فرش ارزشمند است.
