قالی کرمان : فرش‌بافی هنر ملی و بومی ایران است و کرمان یکی از مهمترین و معروف‌ترین مناطق قالیبافی این سرزمین است. قالیبافی نغمه خوش هنر کرمان را به گوش جهانیان رسانده و در تقویت اقتصاد کرمان و ایران نقش چشمگیری داشته است. اما با این وجود، در اثر فقدان برنامه‌ریزی و هدفمندی، شاهد نقس‌های خسته قالیبافی کرمان و از دست رفتن تدریجی آن هستیم.
“قالی کرمونی زخوبی و قشنگی مثل عروس آسمونا دلربایه
گر که بگم قالی کرمونی تو دنیا از بهترین فرشای دنیایه بجایه
” حمید مظهری(اشک کرمانی)”
هنرهای کرمان:
وقتی سخن از کرمان به میان می آید، بی شک از شال و قالی‌‌اش یاد می‌کنیم. و نخستین تصویری که بیشتر مردم از قالی کرمان به یاد می‌آورند، مربوط به فرش‌های شهری یا روستایی این منطقه است. با این وجود دست‌بافته‌های بسیار زیبای ایلات و عشایر افشار و غیر افشار نیز بخش مهمی از آفرینش‌های این سرزمین کویری و کم‌باران کرمان است.
به جز مناطق معدودی، از جمله جیرفت، جغرافیای کرمان برای کشاورزی یاری نمی‌کرد. آنجاها هم که ابر و باد و فلک در کار بودند، چندان توجهی به کشاورزی نمی‌شد. این بود که مردم کرمان به شال‌بافی و قالیبافی می‌پرداختند و زمین فرش را پر از گل و برگ و نقش و نگار می‌کردند. تا جایی که نام یکی از طرح‌های معروف کرمان را هم سبزی‌کار گذاشتند.
شهرت جهانی قالی کرمان در دوره قاجار چنان بود که آوازه‌اش تا زمان ما باقی است. چه بسیار هنرمندانی که برای این شهرت جان و جسم‌شان را مایه می‌گذاشتند و پای دارهای قالی، نای رفتن و سوی دیدن را نثار کرده و فلج یا کور می‌شدند. از نتیجه کار همین‌ها بازار فرش کرمان سکه می‌شد، بی اینکه این رونق، برکتی به سفره‌های‌شان افزوده باشد.
قالی کرمان در منابع مکتوب:
در این ارتباط باستانی پاریزی در کتاب “فرمانروای عالم” اشاره می‌کند که طبقات بازاری ثروتمند کرمان بیشتر تجار شال و قالی بوده‌اند. و البته طبقه عامه و اکثریت مردم شهر نیز گرده عظیم بافنده یعنی شال‌باف‌ها و قالی‌باف‌ها بوده‌اند.
حمید سیاح در کتاب “خاطرات حاج سیاح یا دوره خوف و وحشت” می‌گوید: « اجمالا کار معاش، چنان بر اهل کرمان تنگ است که اهل سیستان و قاین از ایشان بیشتر در رفاه بودند. بطوریکه از کرمان به آنجاها پناه می‌برند. با آن سخت‌حالی که آن بیچارگان داشتند و سابقا اشاره کردم اهل کرمان از شدت اضطرار اولاد خود را به شال‌بافی و فرش‌بافی می‌فرستند که اگر کامل و استاد شدند ده شاهی اجرت و الا سه یا چهار شاهی می‌گیرند…».
در فهرست صادرات کرمان “جغرافیای وزیری” ابتدا به شال و سپس به فرش و قالی اشاره شده است: « شال ترمه، شال ساده و الوان، پتوی فرش الوان، روفرشی به انواع و الوان مختلفه، برک لباس از هر رقم، عبای زمستانی و تابستانی، قالی ممتاز اعلی، پارچه که شبیه باغری تراکمه است، شال فته دوزی و سلسله دوزی از قبیل پشتی و لحاف و مخده و سوزنی سر حمام وغیره، پرده اتاق، سلسله‌دوزی، زین‌پوش و غیره و غیرها، سینی پوش و غیره، جام زرد، [شال] الحق بعد از کشمیر این صنعت شریف منحصر به این بلاد است ».
قالیبافان کرمانی:
قالیبافان کرمانی با وجود سختی‌هایی که متحمل بودند، فرش‌های اعلایی از پشم‌های مرغوب می‌بافتند. سایکس در این باره نوشته است: « … مواد خام هیچ نقطه ای با مواد خام کرمان نمی‌تواند رقابت کند و آب و هوای این ناحیه در لطافت جنس محصول دخالت تام دارد ».
قالی کرمان چنان رونقی را برای اقتصاد ایران در پی داشت که حاکمان نیز به تولید قالی روی آورده بودند. باستانی پاریزی اشاره می‌نماید که ناصرالدین شاه هم در دستورالعملی به مرتضی قلیخان (وکیل‌الملک ثانی) از قالی به عنوان بهترین مال‌التجاره یاد کرده و نوشته است: « … محصول صنعت شال‌بافی و بعضی نساجی‌های دیگر و فرش و محصول پشم و تریاک کرمان ـ که بهترین مال‌التجاره ایران است ـ آن مقرب‌الخاقان کمال مراقبت و مواظبت را در تربیت و ترقی صناعات مزبوره و زراعات مذکور به عمل آورده فراخور هر یک قرار و نظارتی بدهد که روز به روز به پاکی صنعت و سهولت محل آن‌ها و زیادتی محصول هر یک بی‌افزاید و هرگونه معایب و مناقصی که موجب سلب میل مشتری و نقصان خریدار و یا کمی محصول زراعات می‌تواند بود به کلی رفع ودفع نماید ».
افزایش توجه به فرش دستباف:
از اوایل قرن چهاردهم هجری قمری با رونق قالیبافی، صنعت شال‌بافی به تدریج جای خود را به فرش داد. سایکس در این باره نوشته است: کرمان تا همین اواخر برای شال‌های اعلای خود اشتهار تامی داشت. ولی امروز صنعت قالیبافی گوی سبقت را از صنعت مزبور ربوده است. هیچ متاعی با قالی کرمان که از پشم و ابریشم بافته می‌شود و از لحاظ نفاست و ظرافت و رنگ آمیزی فوق‌العاده اعلا و ممتاز است نمی‌تواند رقابت کند و این صنعت به طور قطع از نفیس‌ترین صنایع ظریفه‌ای‌ست که در دنیا به وجود آمده است. بدون اغراق یک پارچه قالی کرمانی هر قسم قالی دیگر را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد.
وزیری کرمانی در جایی دیگر می‌گوید: « از سنه هزار و سیصد و پانزده تا چهار، پنج سال حرفه قالیبافی در کرمان به طوری ترقی کرد و رونق گرفت که تمام اهالی این مملکت از اعیان و خوانین و اعالی و اواسط و ادانی و غیره، هر کس استطاعت و توانی و ده تومان در خود دید یک دستگاه و بیشتر لو تمام داد و ستد کرمان و معاملات مردم آن سامان از تجار ترک و غیره منحصر به خرید و فروش قالی بود… ».
دیری نپایید که این روند توجه شرکت های خارجی را جلب کرد اولین شرکت به نام فرش‌های شرقی شرکت نیویورک دفتری در شهر کرمان دایر و به تولید و خرید فرش اقدام کرد و پس از آن مهمترین شرکت‌های واردکننده انگلستان و آمریکا شعبه‌های خود را در کرمان تاسیس کردند. تا جایی که در سال ۱۹۲۴ چهارده شرکت خارجی در کرمان نمایندگی داشتند.
همچنین بخوانید: قالی بند ریحان و ویژگی های مربوط به رنگ و طرح آن